Sociaal darwinisme: een idee dat nooit had mogen bestaan?

Wat was sociaal darwinisme, en waarom denken sommigen dat het nooit had mogen bestaan?

Sociaal darwinisme is een theoretisch standpunt dat opkwam aan het eind van de 19e eeuw en dat Darwins evolutietheorie uitbreidde naar sociologie, economie en politiek. Met andere woorden, het paste de biologische concepten van natuurlijke selectie en de strijd om het bestaan toe om de wetten van de sociale ontwikkeling en de relaties tussen mensen te verklaren.

In deze zin verdedigen sociaal darwinisten dat de best bedeelde en sterkste mensen degenen zijn die aan de macht blijven en de zwaksten overheersen.

Deze theorie is gebruikt om imperialisme, racisme, de verovering van gebieden en de onderwerping van de bevolking te rechtvaardigen. Ze rechtvaardigt het idee dat sommige superieure etniciteiten of rassen de overhand moeten krijgen en domineren in de samenleving. Laten we dieper gaan.

Darwins evolutietheorie

Charles Robert Darwin (1809-1882) was een Engelse natuurwetenschapper die verschillende bijdragen leverde aan de evolutiebiologie. In zijn beroemdste werk, The Origin of Species (1859), theoretiseerde hij de evolutie van organismen als een functie van twee processen:

1. De strijd om het bestaan.
2. Natuurlijke selectie (of survival of the fittest).

Aan de ene kant verdedigt de strijd om het bestaan dat levende organismen in de natuur voortdurend met elkaar in conflict zijn om in de omgeving te overleven. In dit geval dwingt de afhankelijkheid van specifieke factoren hen om elkaar te beconcurreren en te vernietigen voor de beperkte middelen die beschikbaar zijn. Een voorbeeld hiervan is de strijd tussen dieren om voedsel of om te paren.

Natuurlijke selectie is het proces waarbij beter aangepaste organismen de minder aangepaste verdringen. Ze doen dit door de langzame accumulatie van gunstige genetische veranderingen gedurende generaties. In deze zin verwijst natuurlijke selectie naar de voordelen die sommigen hebben boven anderen.

Deze twee begrippen zijn van elkaar afhankelijk in Darwins evolutietheorie. In dit geval is natuurlijke selectie afhankelijk van de strijd om het bestaan, die de motor van de evolutie zou zijn.

Oorsprong van het sociaal darwinisme

De oorsprong van het sociaal darwinisme wordt toegeschreven aan de filosoof en socioloog Herbert Spencer (1820 – 1903), die Darwins evolutionaire begrippen aanpaste aan menselijke samenlevingen. In zijn werk The First Principles (1862) kwalificeert Spencer menselijke sociale groepen als organismen die geregeerd worden door de natuurwetten binnen een evolutionair kader.

In deze zin definieert de auteur sociaal evolutionisme als volgt:

Met deze uitspraak betoogde Spencer dat menselijke sociale groepen veranderen van een ongedifferentieerde en horizontale bevolking (incoherente homogeniteit) in een organisatie gelaagd door heersers en geregeerden (coherente heterogeniteit).

Een dergelijke sociale transformatie, waarbij de heersers zich opdringen en de “minder geschikte” elimineren, rechtvaardigt hij door natuurlijke en biologische processen – de strijd om het bestaan en natuurlijke selectie.

Darwin en het sociaal darwinisme

Tegenwoordig is er controverse over de vraag of Darwin het sociaal evolutionisme steunde. Verdedigers van de natuurwetenschapper betogen dat hij zich zelf twijfelachtig verklaarde over het voorstel, door zich te verzetten tegen de toepassing van het mechanisme van natuurlijke selectie op menselijke samenlevingen.

Verschillende critici nemen echter het tegenovergestelde standpunt in. Zij stellen dat Darwin nooit onderscheid heeft gemaakt tussen “biologische evolutie” en “sociale evolutie.”

Wat wel waar is, is dat Darwin postuleerde dat mensen verdeeld waren in “beschaafde” en “wilde” rassen, gebaseerd op schedelverschillen. Dus op een veronderstelde asymmetrie van intelligentie. Zo beschreef hij Europeanen als degenen met de grootste intellectuele capaciteit. Aziaten en Australische Aboriginals daarentegen zouden degenen zijn met de minste capaciteit.

Ook ging hij in zijn werk The Origin of Man (1871) in op de manier waarop hij geloofde dat natuurlijke selectie de zogenaamde “beschaafde volkeren” beïnvloedde. Daar gebruikt hij de begrippen “inferieur ras” en “superieur ras”. Hij stelt dat de verspreiding van inferieure rassen de numerieke toename van die “mannen met superieure kwaliteiten” beïnvloedt.

Gevolgen van de postulaten van de sociale evolutie

Het sociaal darwinisme ontstond aanvankelijk als een sociologische theorie. Ze dienden de postulaten ervan als inspiratiebron voor een reeks politieke en sociale bewegingen die de structuren van overheersing en het kapitalistische economische systeem rechtvaardigden.

Het nazisme is een van de duidelijkste voorbeelden van de toe-eigening van de ideeën van het sociaal darwinisme. De postulaten van superioriteit van het ene ras boven het andere en het idee dat de menselijke evolutie gegeven is door de overleving van de sterkste, inspireerden de gruwelijke daden van Hitler en zijn volgelingen.

In zijn essay Mijn strijd (1925) benadrukte Hitler het belang van bloedzuiverheid. Hij voerde argumenten aan die parallel lopen aan die van Spencer. Daarbij verdedigde hij de noodzaak van een samenleving gebaseerd op een schema van elite-overheersing.

Dit leidde hem tot de massale uitroeiing van wat hij beschouwde als “inferieure rassen” zoals Joden, zwarten en homoseksuelen. Het leidde hem ook tot de bevordering van moederschap en eugenetische programma’s. Die waren gericht op de voortplanting van Arische genen en de vorming van meisjes en jongens met de ideologie van de partij.

Op zijn beurt kan worden vastgesteld hoe Darwins ideeën de genderconstructies hebben beïnvloed en de overheersing van het mannelijke geslacht over het vrouwelijke hebben verdiept. Bijvoorbeeld, in The Origin of Man (1871) maakt Darwin het volgende onderscheid:

Dit idee drong door in het sociaal-darwinisme en bevorderde een sociale structuur van overheersing van mannen over vrouwen. De eersten worden beschouwd als sterker, fitter en intelligenter.

Sociaal darwinisme vandaag

Het sociaal darwinisme verloor zijn status als wetenschappelijke theorie na de Eerste Wereldoorlog. Aan het eind van de Tweede Wereldoorlog was het volledig in diskrediet gebracht. Dit kwam door de associatie met het nazisme en de groeiende wetenschappelijke consensus dat het ongegrond was.

In feite hebben biologen en historici beweerd dat het een naturalistische denkfout is. De theorie van natuurlijke selectie pretendeert alleen een biologisch verschijnsel te beschrijven, dat niet uitbreidbaar is naar de menselijke samenleving.