"Ik denk dus ik ben": oorsprong en betekenis van deze beroemde zin

Deze beroemde zin van René Descartes legde de basis voor een nieuwe manier om de wereld te kennen en filosofie te bedrijven. Laten we eens kijken waar het uit bestaat.

“Ik denk dus ik ben” is een van de beroemdste zinnen van de filosoof René Descartes (1596-1650). Het is een van de beroemdste in de hele literatuur. Het markeerde een keerpunt in de geschiedenis van het denken. De betekenis van deze zin vertegenwoordigt niets meer en niets minder dan het begin van het rationalisme en de moderne filosofie.

Maar wat is de betekenis van deze zin? Hoe is hij ontstaan? Hier volgt een gedetailleerde uitleg.

Oorsprong van de uitdrukking “Ik denk dus ik ben”

Om de betekenis van “Ik denk dus ik ben” te begrijpen, is het eerst nodig om te verwijzen naar de context waarin hij ontstond. Descartes’ filosofische beschouwingen ontstonden in een tijd van diepe crisis en overgang: de Europese Renaissance. In die periode begonnen alle overtuigingen die tijdens de Middeleeuwen als waarheden waren aangenomen af te brokkelen.

Daarom begon wat tot dan toe als waar werd beschouwd door de wetenschappelijke vooruitgang te worden weerlegd. Alles werd onzeker.

Als gevolg daarvan zette Descartes zich in om de oude ideeën van de Middeleeuwen (meestal gebaseerd op gezag en traditie) achter zich te laten; en hij legde de basis voor het verwerven van nieuwe en ware kennis.

Daartoe ging hij in zijn boek Verhandeling over de Methode (1637) op zoek naar een of andere absolute zekerheid die op zichzelf gebaseerd was. Dat wil zeggen, dat niet afhankelijk was van iets anders of van een of andere externe autoriteit die het als waar certificeerde. Dat gebeurde bijvoorbeeld in de Middeleeuwen, waarvan de kennis gebaseerd was op de katholieke heilige geschriften.

Deze zekerheid zou een principe zijn dat de basis zou vormen voor de opbouw van een nieuwe wetenschap. Descartes geloofde dat er in de filosofie ook een methode kon bestaan die ons in staat zou stellen waarheden te kennen, zoals bij de wiskunde of andere harde wetenschappen gebeurde.

Deze eerste onweerlegbare waarheid wordt aangeduid met de uitdrukking “Ik denk dus ik ben.” Die verwijst naar de onbetwistbare waarheid van ons eigen bestaan voor zover we denken. Dat wil zeggen, we kunnen aan al het andere twijfelen, behalve aan het feit dat we op dit moment denken.

Methodische of Cartesiaanse twijfel?

Om tot die absolute zekerheid te komen, trekt Descartes de juistheid van alle verworven kennis in twijfel. Hij vraagt zich af op welke bronnen die is gebaseerd.

Allereerst trekt hij de kennis die de zintuigen ons verschaffen in twijfel, omdat het duidelijk is dat die ons heel vaak bedriegen. Vervolgens bevestigt hij dat al onze ervaringen een droom kunnen zijn, een illusie, zodat hij ook vraagtekens zet bij de verbeelding als betrouwbare bron van kennis.

Ten slotte vraagt hij zich af of de menselijke rationaliteit tot ware kennis kan komen. Daarbij neemt hij zijn toevlucht tot de hypothese dat een kwade genius of een misleidende geest ons kan doen dwalen, zelfs wanneer we denken dat we juist denken.

Dus, als we onze zintuigen of ons intellect niet kunnen vertrouwen, moeten we dan het scepticisme aanvaarden en stellen dat het onmogelijk is om de juistheid van enig feit te weten?

Hoewel hij begint met het betwijfelen van de juistheid van alles wat bestaat, komt Descartes tot de conclusie dat er een onbetwistbare waarheid is. Van daaruit kunnen we de rest van de kennis onderbouwen. En deze waarheid is dat zelfs als ik misleid of vergist ben, ik zeker weet dat ik denk, en, als ik denk, dan besta ik.

Het bestaan van een denkend “ik” is dus de eerste waarheid waartoe hij komt. Een waarheid die niet in twijfel kan worden getrokken. Zelfs door te twijfelen aan de eigen gedachten bevestigen we hun bestaan.

Betekenis van de zin

Nu is de betekenis van de zin “Ik denk dus ik ben” duidelijker. Het enige wat we niet in twijfel kunnen trekken is het feit dat we twijfelen! Daarom, als ik twijfel, bestaan mijn gedachten en dus ook ik.

Of we nu leven in een illusie of in de Matrix, we kunnen er niet aan twijfelen dat we denken. Daardoor bestaan we.

Implicaties van Cartesiaanse bespiegelingen

De zin “Ik denk, daarom ben ik” genereerde een filosofische revolutie. Waarom? Omdat deze uitdrukking ertoe bijdroeg dat het onderwerp werd beschouwd als het centrum van alle latere filosofie.

Na Descartes begon het denkende “ik” zowel het onderwerp als het object van filosofisch onderzoek te zijn. Want als de eerste waarheid – het uitgangspunt van de filosofie en alle wetenschap – het bestaan is van het denkende “ik”, dan moeten we, om iets over de wereld en onszelf te weten te komen, de inhoud, functies en eigenschappen ervan analyseren en onderzoeken.

Een van Descartes’ grote nalatenschappen was dus het idee dat we moeten beginnen met het leren kennen van onze eigen mentale toestanden (die onze eerste zekerheid vertegenwoordigen) om iets te weten te komen over al het andere.

Zo staat Descartes bekend als de vader van de moderne filosofie en de inaugurator van een van de meest invloedrijke filosofische stromingen in de geschiedenis: het rationalisme.