Wie waren de sofisten en welke bijdragen hebben ze ons nagelaten?

De sofisten waren denkers in het oude Griekenland die zich toelegden op het onderwijzen van de kunst van retoriek en overreding. Leer hier alles over hen.

Geschreven en geverifieerd door de filosoof Maria Alejandra Morgado Cusati.

Laatste update: 13 februari, 2023

In het oude Griekenland, specifiek in het democratische Athene van de vijfde en vierde eeuw voor Christus, was er een groep denkers die zich toelegde op het onderwijzen van de kunst van retoriek en overreding. Deze geleerden, sofisten genoemd, streefden een praktisch doel na: burgers onderwijzen in het voeren van publieke zaken in ruil voor geld.

De sofisten vormden geen verenigde school. Wat ze echter gemeen hadden was hun moreel relativisme, ontkenning van de objectieve waarheid en scepticisme over de absolute waarde van kennis. Laten we dat eens nader bekijken.

Wie waren de sofisten?

Het woord “sofist” komt van het Griekse woord sophos, dat “wijze man” betekent. Daarom gebruikte men in het oude Griekenland deze term om iedereen te noemen die wijsheid onderwees.

Vanaf de 5e eeuw voor Christus begon het woord echter een pejoratieve en vernederende bijsmaak te krijgen. Verschillende filosofen uit die tijd (de pre-Socratici) beschuldigden hen ervan niet naar objectieve waarheid te zoeken.

De waarheid is dat de sofisten reizigers waren die andere culturen kenden, die heel anders waren dan de Griekse. Daarom kwamen ze tot de vraag of wetten en gebruiken het resultaat waren van sociale conventie of juist natuurlijk waren.

Zo bepleitten ze een relativistische interpretatie van de werkelijkheid, waarin objectieve waarheid niet bestond, maar werd geconstrueerd op basis van de mening van de meerderheid. In plaats van te zoeken naar “ware kennis” (zoals de filosofen van die tijd deden), richtten ze zich daarom op het onderwijzen van het oratorium. Op die manier konden hun leerlingen slagen in de maatschappij en de politiek.

Sofisten gingen van “meesters van de wijsheid” of “kenners van het leven” naar “meester-charlatans,” “bedriegers” of “valse wijzen.” Filosofen als Plato en Aristoteles beschuldigden hen er zelfs van bedriegers te zijn omdat ze retoriek en dialectiek gebruikten om mensen te misleiden.

We moeten in gedachten houden dat in deze historische periode het regeringssysteem in Athene een parlementaire democratie was. Wetten en openbare ambten nam men aan in debatten tussen burgers. Daarom was het beheersen van retoriek en overtuigingskracht essentieel om invloed te hebben in publieke zaken.

De uitstekende vaardigheden van de sofisten in het redeneren waren dus nuttig voor die tijd, waardoor ze anderen deze vaardigheid konden leren en zo de eerste professionele denkers werden die betaald werden voor het overbrengen van hun kennis.

Belangrijkste exponenten onder de sofisten

De sofisten vormden geen stroming met een unieke gedachte. Ze deelden echter allemaal een relativistisch en sceptisch standpunt over de waarheid. Tot de meest prominente behoorden de volgende.

Protagoras van Abdera (485 – 411 v. Chr.)

De bekendste zin van deze filosoof was de volgende: “De mens is de maat van alle dingen, van wat is voor zover het is en van wat niet is voor zover het niet is.”

Zo’n uitdrukking verwijst naar het feit dat de wet een sociale conventie is en dat ze veranderd kan worden naargelang het belang van elke gemeenschap. Daarom zijn de enige rechters om in te geloven de mensen bij meerderheid.

Protagoras wordt herinnerd als een rondreizend denker en een expert in retorica. Hij vroeg hoge vergoedingen voor zijn kennis over het juiste gebruik van woorden (orthoepia).

Gorgias van Leontinos (483 – 375 v. Chr.)

Hij was een groot voorstander van het scepticisme. Zijn bekendste werken zijn On Nature or Non-Being en het Encomium van Helen.

Het eerste is een verhandeling over Eleatische filosofie, waarin hij betoogt dat niets bestaat, dat als iets bestond het niet gekend kon worden en dat als het gekend kon worden, het niet gecommuniceerd kon worden.

Het Encomium van Helena van zijn kant is een verhandeling waarin hij alle redenen analyseert waarom Helen de schuld krijgt van de Trojaanse oorlog. Vervolgens doet hij ze allemaal af als vals.

Antiphon (480 – 411 v.Chr.)

Hij was een voorstander van de hedonistische theorie. Die stelt dat het menselijk handelen gebaseerd is door het streven naar genot. Daarnaast schreef hij retorica en politieke toespraken.

Hij beschouwde wetten als een kunstmatige menselijke conventie, vaak in strijd met de natuur zelf. Wetten zijn veranderlijk, net als de menselijke wil; daarom is rechtvaardigheid onderhevig aan schommelingen. Zo verdedigde hij dat de overtreding van de menselijke wet in het geheim geen straf met zich meebracht.

Bijdragen van de sofisten

Hoewel de term binnen de filosofische gemeenschap meestal wordt aangenomen als iets pejoratiefs, is het belangrijk om de bijdragen te erkennen die deze grote denkers ons nalieten. De meest relevante zijn de volgende.

Relativisme en scepticisme

De sofisten waren de eersten die een relativistisch en sceptisch perspectief van de werkelijkheid voorstelden. Voor hen zijn er geen universele waarheden of wetten die de oorsprong der dingen verklaren of die voorschrijven wat goed en fout is.

Als die er al zijn, heeft de mens niet de vermogens om ze te kennen. Er zullen dus verschillende visies op de werkelijkheid zijn, die allemaal even geldig zijn.

De focus op het individu en de samenleving

Filosofen vóór de sofisten hadden zich gericht op de studie van de natuur, het ontstaan en de oorsprong van de kosmos. Deze nieuwe denkers daarentegen braken met die traditie. Zij richtten zich op de studie van de mens en de samenleving, waarbij ze de verschillende factoren die daarmee samenhangen, zoals politiek of opvoeding, in ogenschouw namen.

Het belang van discours en taal

Ook waren de sofisten de eerste denkers die nadachten over discours en het belang daarvan om anderen te overtuigen. In die zin zijn zij de voorlopers van de retorica als discipline.

Van hun kant leverden de sofisten grote bijdragen in de filologie en de taalkunde, zoals de categorisering van werkwoorden en zelfstandige naamwoorden, de grammaticale analyse van woorden, de interpretatie van betekenissen, de juiste beoefening van de syntaxis, het onderscheid tussen woorden en de soorten zinnen.

De pedagogie

Ten slotte waren de sofisten de eerste denkers die geld rekenden voor hun lessen. Bovendien worden zij beschouwd als de voorlopers van onderwijs in een kunstmatige omgeving (kenmerkend voor de westerse beschaving). Dit verving het traditionele Griekse onderwijs, gegeven binnen de sociale omgeving van volwassenen.

Rechtvaardiging van de sofisten

Hoewel de filosofische traditie verantwoordelijk is geweest voor het in diskrediet brengen van de Sofisten, hebben sommige hedendaagse filosofen geprobeerd het belang van deze grote denkers te rechtvaardigen. Auteurs als Friedrich Nietzsche en George Grote verdedigden bijvoorbeeld dat de sofisten authentieke filosofen waren. Hun doctrines moet men analyseren als serieuze posities van kennis.