Trismus of kaakklem: symptomen, oorzaken en behandelingen

Dit probleem kan verschillende oorzaken hebben. Daarom helpt het juist opsporen van het onderliggende probleem bij de daaropvolgende behandeling.

Trismus is een aandoening die de kaak aantast. Patiënten met dit probleem hebben het gevoel dat dit deel van het gezicht bevroren is, zodat ze niet kunnen kauwen of normale bewegingen uitvoeren. Er is echter niet alleen sprake van een kaakcontractuur als het gaat om trismus. Het klinische beeld gaat ook gepaard met intense pijn die de kwaliteit van het leven aantast.

Er zijn veel verschillende mogelijke oorzaken van deze aandoening. In dit artikel bespreken we deze en bekijken we welke behandelingen er momenteel bestaan om dit gezondheidsprobleem aan te pakken. Lees verder en kom meer te weten!

Wat is trismus of een kaakklem?

Het woord ‘trismus’ is afgeleid van het Griekse trismus. In wezen betekent het tandenknarsen. Hoewel sommige definities dit alleen als een teken van een tetanus-infectie beschouwen, is het begrip tegenwoordig breder.

Specifiek is trismus de verkramping van de kaakspieren die de normale manier van bewegen van de mond verhindert. De patiënt kan daardoor bijvoorbeeld niet kauwen, omdat de kracht van de samentrekking verhindert dat de mondholte zich voldoende kan openen.

In gevallen van tetanus gaat trismus gepaard met zogenaamd sardonisch lachen. Dit is een geforceerde uitdrukking van het gezicht als gevolg van onwillekeurige samentrekking van de gezichtsspieren, waarbij een zeer brede glimlach ontstaat, met gesloten lippen en opgetrokken wenkbrauwen.

Onder normale omstandigheden moet een volwassene de mond tussen de 40 en 50 millimeter kunnen openen. Meer dan 35 millimeter is voldoende. Wie echter trismus heeft, kan zijn mond niet ver genoeg openen om te eten en praten.

Deze aandoening kan beperkt blijven tot een paar dagen, maar kan ook maanden aanhouden. Het hangt allemaal af van de oorzaak en de daarmee samenhangende factoren.

Meestal wordt het echter als mild beschouwd als het een paar uur duurt of de neiging heeft na verloop van tijd te verminderen. Niettemin kan de aandoening chronischer worden en complicaties met zich meebrengen die iemands kwaliteit van leven aantasten.

De oorzaken van tandheelkundig trismus

Trismus heeft verschillende mogelijke oorzaken, van systeemziekten die het samentrekken van de gezichtsspieren en andere delen van het lichaam aantasten tot secundaire reacties op het verwijderen van gebitsprothesen.

Bij spiersamentrekkingen zijn verschillende weefsels betrokken. Daardoor moeten we bedenken dat elk ervan beschadigd kan worden door een ziekte, aandoening of infectie die uiteindelijk de samentrekking van de kaak aantast.

In het geval van kauwen moeten we rekening houden met het spierweefsel zelf, de zenuwen die dat gebied innerveren, maar ook de pezen en de ligamenten. Laten we de meestvoorkomende oorzaken van trismus eens nader bekijken, en welke symptomen bij elk klinisch beeld horen.

1. Aandoeningen van het temporomandibulair gewricht

Het temporomandibulair gewricht bestaat uit de condylus van de onderkaak en de botten van de schedel. Het bevindt zich voor het oor, aan weerszijden, en speelt een sleutelrol bij het openen en sluiten van de mond.

Mensen met een probleem van het temporomandibulair gewricht lijden vaak aan chronische pijn die onder bepaalde omstandigheden verergert. Enkele risicofactoren voor verergering van het probleem zijn onder andere:

• een slechte houding overdag.
• slaapstoornissen.
• plotselinge bewegingen van de nek en het hoofd.
• stress.

Er zijn veel mogelijke onderliggende oorzaken van een stoornis van het temporomandibulair gewricht. Patiënten kunnen bijvoorbeeld artritis hebben van de botten waaruit het gewricht bestaat, of ontstekingsaandoeningen hebben die zich in het gebied rond het oor bevinden. Gezichtstrauma en bruxisme zijn ook mogelijke oorzaken.

2. Orale infecties

Een infectie van de weefsels rond de mond of in de holte zelf kan tot trismus leiden. Dit komt het meeste voor als er sprake is van een abces of een flegmone.

• Abcessen zijn verzamelingen pus van een infectie waar dan ook in het lichaam.
• In de mondholte kan een onbehandelde ziekte een peritonsillair flegmone ontwikkelen, dat wil zeggen een abces in het gebied rond de amandelen.

Deze opgehoopte pus van een flegmone oefent druk uit op naburige anatomische structuren en veroorzaakt irritatie van de zenuwen en spieren die erdoor lopen. Het gevolg is trismus door onwillekeurige samentrekking van het spierweefsel dat verantwoordelijk is voor het maken van de kauwbewegingen.

3. Bijwerkingen van geneesmiddelen

Er zijn enkele werkzame stoffen die trismus als bijwerking kunnen hebben. In feite kunnen de meeste ervan onwillekeurige spiercontracturen in elk deel van het lichaam opwekken. Ze kunnen echter in de kaak gelokaliseerd zijn.

Metoclopramide, dat gebruikt wordt om misselijkheid en braken te verminderen, wordt niet vaak in verband gebracht met dystonie (Engelse link). Deze term omvat elke onwillekeurige samentrekking die vreemde bewegingen in het lichaam veroorzaakt.

De bijwerking is vooral mogelijk bij kinderen, en wanneer de aanbevolen doses worden overschreden ten opzichte van het gewicht van de patiënt. Er zijn maar heel weinig gevallen van deze bijwerking, maar het is een situatie om rekening mee te houden als de kinderen in het ziekenhuis worden opgenomen en grotere hoeveelheden van het geneesmiddel intraveneus worden toegediend.

Anderzijds zijn sommige anesthetica in staat om maligne hyperthermie op te wekken. Dit is een bijwerking die ook zelden voorkomt bij patiënten die voor een ingreep anesthesie nodig hebben. In deze gevallen stijgt hun lichaamstemperatuur, de hartslag neemt toe, en er treden spierspasmen op, waaronder trismus.

4. Kanker en bestraling

Vormen van kanker in de mondholte kunnen ook trismus als secundair symptoom opwekken. Dit zou verklaard kunnen worden door de druk die de tumor uitoefent op de zenuwen in de omgeving of door irritatie wanneer het neoplasma groeit en in contact komt met de spieren die bij het kauwen betrokken zijn.

Ook is gedocumenteerd (Engelse link) dat bepaalde behandelingen voor alle vormen van kanker trismus kunnen veroorzaken als complicatie op middellange termijn. De combinatie van factoren met het hoogste risico hierop is het hebben van een neoplasma in het hoofd of de hals en behandeld te zijn met bestralingen.

Het probleem met bestraling voor oncologische problemen is dat het de aanmaak van littekens in de spieren stimuleert. Dit vezelige weefsel verhindert een goede samentrekking van de spieren. Daarom wordt het gebruik van een zo laag mogelijke stralingsdosis (Engelse link) met verbeterde precisie van toepassing steeds meer bevorderd om het risico op deze bijwerking te verminderen.

5. Tetanus

Tetanus is een ziekte die veroorzaakt wordt door een bacterie: Clostridium tetani. De directe oorzaak van alle problemen die deze aandoening veroorzaakt het neurotropische toxine dat door dit micro-organisme wordt geproduceerd. Het belangrijkste symptoom van de infectie zijn spierkrampen. Deze kunnen in elk deel van het lichaam voorkomen, ook in het gezicht.

Gelukkig bestaat er een vaccin om de aandoening te voorkomen. Door massale toepassing wereldwijd kon het aantal gevallen in de meeste landen worden teruggebracht, zodat het nu als een zeldzame ziekte wordt beschouwd.

6. Mondchirurgie

Chirurgische ingrepen in de mondholte leiden tot irritatie van aangrenzende structuren, met in sommige gevallen trismus als neveneffect. Dit doet zich vooral voor bij extracties van tanden die problemen opleveren voor de tandarts of kaakchirurg. Het kan bijvoorbeeld optreden als geïmpacteerde verstandskiezen getrokken moeten worden.

Behalve irritatie is er ook de mogelijkheid dat de patiënt zijn mond langdurig wijd open heeft moeten houden om de tandarts zijn werk te laten doen. Deze hyperextensie kan trismus stimuleren.

7. Andere oorzaken van trismus

Er zijn ook andere oorzaken van trismus, maar die zijn zeer zeldzaam. De volgende situaties kunnen bijdragen aan het veroorzaken van trismus:

• Hypocalcemie. Dit verwijst naar verlaagde circulerende bloedspiegels van calcium, die de contractiliteit van spieren in het hele lichaam kunnen beïnvloeden.
• Stiff-person syndroom. Dit is een zeer zeldzame auto-immuunziekte die spierkrampen veroorzaakt. Het komt meestal voor met andere gelijktijdige aandoeningen waarbij antilichamen aangevallen worden, zoals vitiligo.

De symptomen van trismus

Trismus verschijnt meestal snel en bereikt een maximale contractuur in minder dan een dag. Bijna altijd zijn beide kanten van de kaak aangedaan. Het is gebruikelijk dat een deel van de mond open blijft en dat de lippen niet helemaal gesloten zijn. Dit is iets anders wanneer het zich voordoet als sardonisch lachen, want dan is er meestal wel lipcontact.

Pijn in de hoofd- en halsstreek door trismus komt voor en uit zich in de vorm van hoofdpijn en otalgie (oorpijn). Aandoeningen van het temporomandibulair gewricht gaan het vaakst gepaard met de laatstgenoemde klacht (Spaanse link). Minder specifieke begeleidende verschijnselen zijn onder meer de volgende:

• Ontsteking van het mondslijmvlies, bekend als mucositis.
• Xerostomie, of droge mond.
• Spraakmoeilijkheden.
• Krampen in andere spieren dan de kauwspieren van het gezicht.

Complicaties

Als trismus langere tijd duurt en chronisch wordt, kunnen er enkele complicaties optreden. Tot de meest relevante behoren verschijnselen zoals:

• Ondervoeding. Het onvermogen om goed te eten leidt tot een lagere opname van voedingsstoffen en veranderde etenstijden. Houdt dit maandenlang aan, dan is er een risico op sterk gewichtsverlies.
• Bruxisme. Tandenknarsen kan een disfunctie van het temporomandibulair gewricht veroorzaken die tot trismus leidt, maar het is ook een complicatie als er eerst sprake is van tandenknarsen dat chronisch wordt. Dan kunnen er ook andere gevolgen van tandenknarsen optreden zoals glazuurslijtage.
• Gaatjes. Gaatjes zijn het meestvoorkomende probleem in de mondholte en patiënten met trismus hebben een extra risicofactor voor het ontstaan ervan. De hygiëne wordt bemoeilijkt door de contractuur van de kaak. Daardoor poetsen mensen met trismus vaak niet goed, en flosdraad kan moeilijk te gebruiken worden bij de achterste kiezen. Dit bevordert de proliferatie van bacteriën.

Hoe diagnosticeert men trismus?

Voor de arts is het diagnosticeren van trismus een klinische handeling. Bij een lichamelijk onderzoek kunnen zij de contractuur van de kauwspieren opmerken en de moeilijkheden die de patiënt heeft om de mond op een normale manier te openen.

Ook is er een gestandaardiseerde vragenlijst die bekend staat als de Gothenburg vragenlijst (Engelse link). Deze vragenlijst heeft echter niet echt veel toegevoegde waarde in de dagelijkse klinische praktijk voor het stellen van de diagnose. Sommige tandartsen en artsen gebruiken hem om de reactie op een behandeling op te volgen en te evalueren.

Het opmeten van de mondopening die mogelijk is, is ook een objectief teken. Als de patiënt bij het openen van de kaken niet verder komt dan 35 millimeter kan er sprake zijn van trismus.

Het verzoek om aanvullende methoden voor diagnostiek is bedoeld om de oorzaak van het probleem te onderzoeken en te vinden. Beeldvormend onderzoek (röntgenfoto’s, MRI’s, CT scans, echo’s) en zelfs elektromyogrammen kunnen geïndiceerd zijn als een probleem met de zenuw-spierverbinding wordt vermoed.

De beschikbare behandelingen voor trismus

De oorzaak van trismus moet eerst gevonden worden om deze te kunnen behandelen en het probleem te verhelpen. Zonder deze noodzakelijke stap kan het klinisch beeld niet worden hersteld.

Toch zijn sommige maatregelen en bepaalde geneesmiddelen de meest aangewezen manier om de symptomen te verlichten. Dit is vooral het geval als de diagnose van de onderliggende oorzaak op zich laat wachten of als er een merkbare vermindering van de kwaliteit van leven optreedt.

Spierverslappers en ontstekingsremmers

Ontstekingsremmers kunnen, in combinatie met spierverslappers, de spanning in de kaak verminderen. Zo kan de patiënt zijn mondholte wat meer openen om te eten en voor het toepassen van hygiënische maatregelen.

Wat ontstekingsremmende medicatie betreft, kunnen zowel niet-steroïde als steroïde middelen voorgeschreven worden. Wat spierverslappers betreft is de belangrijkste voorzorgsmaatregel dat ze slaperigheid kunnen veroorzaken en invloed hebben op dagelijkse activiteiten die aandacht vragen.

Na een ingewikkelde of tijdrovende tandheelkundige ingreep kan het voorschrijven van ibuprofen of paracetamol (Engelse link) om de volgende dagen in te nemen het risico op bijwerkingen verminderen. Dit moet echter door de behandelende tandarts bepaald worden.

Fysiotherapie en massage

Werken met een fysiotherapeut is heel belangrijk bij patiënten met trismus. De deskundige kan helpen bij het bereiken van ontspanning. Daarnaast kan de fysiotherapeut de patiënt strekoefeningen voor de kaak aanleren.

Bij mensen met hoofd-halskanker die radiotherapie krijgen, kiest men er vaak voor om deze aanpak te combineren met fysiotherapie-sessies voor kaakoefeningen. Het is aangetoond dat dit de incidentie van trismus bij deze patiëntengroep vermindert (Engelse link).

Kaakstrekken met behulp van een speciaal apparaat

Fysiotherapeuten kunnen aan de massage ook het gebruik van een speciaal apparaat toevoegen. Dat plaatsen zij tussen de onder- en bovenkaak. Dit apparaat vult de massages aan en stimuleert het openen van de mond. Hierbij wordt een grotere opening bereikt dan die met alleen manuele technieken bereikt kan worden.

Trismus: een probleem wijst op een andere aandoening

Trismus is geen ziekte op zich. Het hangt altijd samen met een andere onderliggende oorzaak die aangepakt moet worden om op die manier de kaakcontractuur op te kunnen lossen.

In die zin moet je, als je merkt dat je je mond niet meer kunt openen zoals vroeger of als je hevige pijn hebt bij het kauwen, een arts of tandarts raadplegen. Na een lichamelijk onderzoek en de bijbehorende tests kunnen ze je helpen om de functie te herstellen die verloren is gegaan en die je verhindert om normaal te kauwen en te spreken.