Wat is het kwaad? Een filosofische kijk

Het kwaad is een complex concept dat door filosofen van de oudheid tot heden is behandeld. Hieronder zullen we de meest relevante standpunten over dit fenomeen behandelen.

Geschreven en geverifieerd door de filosoof Maria Alejandra Morgado Cusati.

Laatste update: 26 mei, 2023

Het kwaad is een van die begrippen die we in de praktijk heel goed weten te benoemen. Maar, het is misschien moeilijk te definiëren. Als iemand ons zou vragen onderscheid te maken tussen moreel goede en slechte handelingen, zouden we dat zeker zonder veel moeite doen en het hebben over waarden en principes.

Maar als iemand anders ons zou vragen het te definiëren, in theorie, zouden we waarschijnlijk op moeilijkheden stuiten. Dat komt omdat het kwaad een complex begrip is, waarvan de aard en de dimensies moeilijk te definiëren zijn.

Vandaar dat het begrip kwaad een lange geschiedenis van filosofische discussie kent. Ook nu nog staan bepaalde aspecten van dit verschijnsel ter discussie. Dit gezegd hebbende, laten we enkele van de belangrijkste filosofische theorieën over het begrip nader bekijken.

Wat is kwaad?

Allereerst is het belangrijk op te merken dat er ten minste twee concepten van kwaad zijn: een brede en een smalle. Laten we eens kijken waar elk van beide uit bestaat.

Het brede concept van het kwaad

Het brede begrip kwaad omvat elke eventualiteit die mensen schade berokkent of leed berokkent. In dit opzicht is het ongemak van kiespijn bijvoorbeeld net zo erg als vreemdgaan.

Nu is het kwaad in brede zin ook verdeeld in twee categorieën: natuurlijk en moreel. De eerste omvat alle toestanden die niet het gevolg zijn van opzet of nalatigheid van morele agenten. Natuurlijke ongelukken en ziekten vallen hier dus onder als natuurlijke wandaden.

Moreel kwaad daarentegen komt voort uit de intenties of nalatigheid van de betrokkenen. Ze omvatten dus die menselijke handelingen die een ander schade berokkenen, zoals bedrog of moord.

Religie heeft er een theologische verklaring voor, maar de filosofie is veel breder met betrekking tot dit begrip.

Het beperkte concept van het kwaad

Aan de andere kant omvat het beperkte concept van het kwaad alleen die handelingen, personages of gebeurtenissen die als moreel verwerpelijk worden beschouwd.

In deze zin wordt wangedrag alleen toegeschreven aan morele agenten (mensen) en hun handelingen. Dit begrip wordt vaak gebruikt in hedendaagse politieke en juridische contexten.

Filosofische theorieën over het kwaad

Sinds de oudheid hebben verschillende gerenommeerde filosofen getheoretiseerd over het kwaad. Hier volgen enkele van de belangrijkste theorieën over dit onderwerp.

Elk kwaad is een product van onwetendheid

Een van de eerste filosofen die het kwaad analyseerde was Socrates, die het kwaad toeschreef aan onwetendheid. Dat wil zeggen, hij geloofde dat geen mens bewust kwaad zou handelen, maar omdat hij niet weet wat goed is en hoe hij dingen in overeenstemming daarmee moet doen.

In dit opzicht zou de goddeloze niet zo handelen als hij of zij ware kennis had van zijn of haar fout. Als hij of zij wist dat leven in overeenstemming met het goede de beste manier is, dan zou hij of zij er niet voor kiezen kwaad te doen.

God

Filosofische theorieën over het kwaad begonnen met pogingen om het probleem van het kwaad op te lossen. – Dat wil zeggen, toen ze het bestaan van het kwaad (in brede zin) probeerden te verzoenen met een almachtige, alwetende en goede God of schepper.

Eén theorie die een oplossing biedt voor het probleem is het manicheïstisch dualisme. Volgens dit standpunt is het universum het product van een voortdurende strijd tussen twee gelijke en eeuwige eerste beginselen: God en de Prins der Duisternis.

Van hun kant gaven vroegchristelijke filosofen, zoals St. Augustinus, de voorkeur aan het Neoplatonisme. Zij stelden dat het kwaad niet bestaat als substantie of eigenschap, maar als een gebrek aan substantie, vorm en goedheid.

Het kwaad van ziekte bestaat bijvoorbeeld uit het gebrek aan gezondheid. Het kwaad van de zonde bestaat uit het gebrek aan deugdzaamheid.

In deze gevallen schept God het kwaad niet, want heel zijn schepping is goed. Daarom is het kwaad de afwezigheid van zijn of het ontbreken van het goede.

Een natuurlijke eigenschap van de mens?

De mens is altijd geneigd geweest tot het kwaad. In feite zijn we als samenleving zelfs een fascinatie en een zekere nieuwsgierigheid gaan voelen voor het kwade.

Deze aantrekkingskracht of neiging tot het kwaad heeft echter de vraag opgeroepen of het kwaad bij de mens hoort of dat het een aangeleerde eigenschap is.

In dit verband stellen auteurs als Niccolò Machiavelli of Thomas Hobbes dat de mens van nature kwaad is. Volgens deze filosofie brengt het egoïsme en het overlevingsinstinct van de mensheid ons ertoe onze eigen verlangens te bevredigen ten koste van onze gelijken.

Daarom worden wet en staat noodzakelijk, entiteiten die het mogelijk maken het gedrag van mensen te reguleren voor het algemeen welzijn.

Kant bevestigt dat er een radicale vorm van kwaad in de menselijke natuur schuilt. Dit houdt in dat alle mensen de neiging hebben om de morele wet ondergeschikt te maken aan het eigenbelang, en deze neiging is radicaal of geworteld in de menselijke natuur.

Voor Kant zou het de taak van de goede mens zijn om, volgens zijn categorische imperatief (Spaanse link), het goede voorbeeld te geven met moreel correcte handelingen. Rousseau daarentegen neemt het tegenovergestelde standpunt in en stelt dat de mens van nature goed is en dat het de maatschappij is die hem corrumpeert.

De banaliteit van het kwaad

In de 20e eeuw biedt Hanna Arndt een opvatting van het kwaad die verband houdt met sociale groepen en de staat zelf. Haar beschouwingen ontstaan als een poging om de verschrikkingen van de nazi-vernietigingskampen te begrijpen en te evalueren.

Arndt betoogt dat het niet natuurlijk is voor mensen en ook geen metafysische categorie is. In plaats daarvan kan het door mensen worden voortgebracht en manifesteert het zich alleen als er institutionele en structurele ruimte voor wordt gevonden.

Volgens Arndt is een onderscheidend kenmerk van radicaal kwaad dat het niet wordt gedaan om menselijk begrijpelijke redenen, zoals egoïsme. Het wordt eenvoudigweg uitgevoerd om de totalitaire controle en het idee dat alles mogelijk is te versterken.

De componenten van een kwade handeling

Veel hedendaagse filosofen zijn van mening dat het begrip kwaad verbonden is met het begrip kwade handeling. In die zin stellen zij dat een slecht mens iemand is die slechte of verkeerde handelingen verricht.

Maar wat kenmerkt het verkeerde handelen? Sommige theoretici hebben de volgende componenten voorgesteld:

• De aanwezigheid van schade: slechte handelingen moeten aanzienlijke schade veroorzaken of mogelijk maken voor ten minste één slachtoffer.
• De motivatie: we denken ook dat verkeerd handelen enige intentionaliteit of motivatie vereist om verkeerd te doen. Als die intentie er niet is, dan vinden we dat we het niet als een daad van wangedrag moeten beschouwen.
• Emotionele impact: er is ook betoogd dat we, om slecht te zijn, ons op een bepaalde manier moeten voelen of bepaalde emoties moeten hebben als we handelen. Laurence Thomas gelooft bijvoorbeeld dat boosdoeners er genoegen in scheppen om hun slachtoffers kwaad te doen of haat te voelen.
• Verantwoordelijkheid: we nemen aan dat slechte handelingen afkomstig zijn van een moreel verantwoordelijke agent. Dat wil zeggen, hoewel natuurlijke ongelukken veel schade kunnen veroorzaken, kunnen deze verschijnselen geen slechte daden verrichten omdat ze geen morele agenten zijn.

Maar we kunnen dit perspectief op slechte daden aanvechten. Bijvoorbeeld, als we proberen een bom te laten ontploffen in een kamer vol onschuldige mensen, maar de politie verijdelt de poging, is de actie dan nog steeds slecht, ook al heeft ze geen schade veroorzaakt?

Het kwaad is een complex begrip

Zoals je ziet is het begrip kwaad niet eenvoudig te definiëren of te begrijpen. Ondanks het feit dat veel filosofen hun gedachten over dit onderwerp schreven, zijn de noodzakelijke en voldoende voorwaarden die het kwaad werkelijk definiëren vandaag de dag nog steeds onderwerp van discussie.