Wat is hellenistische filosofie?

De hellenistische filosofie is een school van denken die in het oude Griekenland ontstond. Ze was samengesteld uit verschillende filosofische stromingen die braken met de filosofische traditie van Plato en Aristoteles.

De hellenistische filosofie is een school van denken die ontstond in het oude Griekenland. Haar periode liep van de dood van Alexander de Grote in 323 v.C. tot de invasie van Macedonië door de Romeinen in 148 v.C.

In deze periode verloren de Griekse steden hun soevereiniteit. Athene hield daarnaast op het culturele, politieke en commerciële centrum van het Middellandse-Zeegebied te zijn. Zo maakten de stadstaten plaats voor hellenistische monarchieën. Ook ontstond er een situatie van politieke instabiliteit en de verschillen tussen de sociale klassen werden geaccentueerd.

Gezien deze omstandigheden ontstond er een nieuwe school van denken. Die werd gekenmerkt door verzet tegen het Aristotelische lyceum en de Platonische academie. De meeste filosofen van die tijd gaven voorrang aan praktisch gedrag. Dat gold ook voor het individueel en sociaal welzijn boven metafysische studie.

Belangrijkste kenmerken van de hellenistische filosofie

De hellenistische filosofie bestaat uit verschillende scholen die, hoewel ze niet dezelfde postulaten delen, onderling toch gemeenschappelijke kenmerken hebben. Daarom wordt ze gecatalogiseerd als een welomlijnde denkschool.

Hier zijn de belangrijkste kenmerken:

• De Hellenistische filosofie houdt zich meer bezig met individueel geluk en persoonlijke zekerheid, dan met het zoeken naar een universele waarheid.
• Deze stroming van het denken zoekt zekerheid, waarbij ze de onveranderlijke wetten van de natuur en de kosmos als referentie neemt. Daartoe worden een nieuwe fysica en een nieuwe ethiek met een naturalistisch en kosmopolitisch karakter uitgewerkt.
• Het wetenschappelijk denken richtte zich op toegepaste en gespecialiseerde kennis. Met andere woorden, de filosofen van de Hellenistische periode waren meer geïnteresseerd in het oplossen van specifieke problemen dan in het verkrijgen van een globaal begrip van het universum.
• Er verschijnt een nieuw soort filosofie die op actie gebaseerd is: filosofie als therapie.
• In de hellenistische filosofie verandert het begrip van de mens. Aristoteles vatte ze op als civiele dieren, omdat hun welzijn verbonden was met de zelfvoorziening van de polis. Maar toen de polis ineenstortte, begonnen de mensen zichzelf op te vatten als sociale dieren. Dat kwam omdat ze nu verantwoordelijk waren voor hun eigen levensvervulling, als intrinsieke delen van de mensheid en de natuur.
• Terwijl de metafysica op de achtergrond raakte, is de filosoof niet alleen iemand die weet, maar ook iemand die weet hoe te leven.
• Met de val van het abstracte denken begon de filosofie zich op te delen in drie specifieke takken: ethiek, natuurkunde, en logica.

Scholen van de Hellenistische filosofie

Zoals we al zeiden, wordt de Hellenistische filosofie gekenmerkt door het ontstaan van verschillende scholen, waarin veel wederzijdse invloeden zijn, maar ook veel polemieken. Laten we er eens een paar bekijken.

Cynisme

Het cynisme was een filosofische school die in de vierde eeuw v.Chr. in het oude Griekenland opkwam. Ze verdedigde onder andere dat geluk te vinden was in een eenvoudig en harmonieus bestaan met de natuur.

Vanuit het gezichtspunt van het cynisme droegen menselijke wezens in zichzelf wat ze nodig hadden om gelukkig te zijn. Daarom verwierpen ze rijkdom en elke vorm van materiële zorg. De mens met minder behoeften was het vrijst en gelukkigst. De belangrijkste denkers ervan waren onder andere:

• Antisthenes
• Diogenes van Sinope
• Crates van Thebe
• Hipparchia
• Menippus van Gadara
• Demetrius de Cynicus

Cyrenaïsche School

Gesticht in de 5e eeuw v.Chr. was het een stroming die zich richtte op vragen van ethiek. Voor de Cyrenaïcijnen wordt het goede in het leven vereenzelvigd met genot, hoewel dit opgevat moet worden als geestelijk genot.

Wat hun theorie van kennis betreft, verdedigden de Cyrenaïcijnen dat die subjectivistisch (eigen aan het individu) en sensualistisch (verkregen via de zintuigen) was. De belangrijkste vertegenwoordigers ervan waren onder andere:

• Aristippus
• Ptolemaeus van Ethiopië
• Antipater van Cyrene
• Aristippus de Jongere
• Theodoor de Atheïst
• Hegesias van Cyrene

Epicurisme

Epicurisme was een filosofische leer die in de 4e eeuw v.Chr. in Griekenland en Rome ontstond. Het verdedigde onder andere dat geluk verkregen werd door de intelligente bevrediging van genoegens. Het vatte geluk op als de afwezigheid van pijn of enige vorm van kwelling (zoals honger, seksuele spanning, verveling)

De belangrijkste denkers van deze stroming waren onder andere:

• Epicurus
• Metrodorus van Lampsacus
• Hermarchus van Mytilene
• Amaphanius
• Cacius
• Zeno van Sidon
• Philodemus van Gadara
• Lucretius
• Hadrianus
• Diogenes van Oinoanda

Stoïcisme

Het stoïcisme was een filosofische doctrine die in 311 v.Chr. gesticht werd. Het beweerde dat alle werkelijkheid bestudeerd moest worden aan de hand van de volgende drie disciplines: logica, natuurkunde en moraal. De belangrijkste exponenten ervan waren onder andere:

• Zeno van Citium
• Ariston van Chios
• Cleanthes
• Chrysippus van Soli
• Zeno van Tarsus
• Panetius van Rhodos
• Posidonius
• Marcus Tullius Cicero
• Epictetus
• Seneca
• Marcus Aurelius

Pyrronisch scepticisme

Pyrronisme, of filosofisch scepticisme, werd in de derde eeuw voor Christus gesticht door Pyrron. Het principe van deze school was twijfel te zaaien over alles wat als waar beschouwd kon worden.

Haar doel was ataraxia (geestelijk onverstoord zijn) te bereiken. Dat kan men bijvoorbeeld bereiken door epoche (opschorting van oordeel) over niet evidente zaken (dat wil zeggen zaken van geloof). De belangrijkste denkers ervan waren onder andere:

• Pyrron
• Timon de Syllograaf
• Enesidemus
• Sextus Empiricus

Neoplatonisme

Neoplatonisme was een filosofische leer die de filosofie van Plato trachtte te verenigen met die van Aristoteles, Pythagoras, Zenon van Citium, en daarnaast met oosterse mystiek. De ideeën ervan strekten zich uit tot ver in de Middeleeuwen en de belangrijkste denkers waren onder andere:

• Plotinus
• Porphyry
• Jamblichus
• Hypatia

Hellenistische filosofie in haar context

Zoals we gezien hebben, ontstond de Hellenistische filosofie als gevolg van de politieke en culturele veranderingen die in het oude Griekenland plaatsvonden. Om precies te zijn na de dood van Alexander de Grote.

Bovendien is het  kenmerkend voor deze stroming dat zij breekt met de filosofische traditie van Plato en Aristoteles. Daarom wordt ze beschouwd als een denkstroming met haar eigen kenmerkende eigenschappen.