Varicocele: symptomen, oorzaken en behandelingen

Varicocele is meestal asymptomatisch, maar een vroege diagnose en tijdige behandeling voorkomen de meest gevreesde complicatie: onvruchtbaarheid. Wij leggen het je uit.

Geschreven en geverifieerd door de arts Mariel Mendoza.

Laatste update: 23 januari, 2023

De term varicocele verwijst naar de verwijding van de aderen van het scrotum (de huid die de testikels ondersteunt). Deze aderen, die behoren tot de plexus pampiniformis, vervoeren zuurstofloos bloed van de testikels naar het hart.

Veneuze deficiëntie veroorzaakt de aandoening omdat het bloed zich ophoopt of opstapelt in plaats van uit het gebied te circuleren. Het is het equivalent van spataderen in de onderste ledematen.

Varicocele is meestal unilateraal, met tot 90% van de gevallen aan de linkerkant van het lichaam. Het kan echter ook bilateraal zijn. Deze aandoening komt vaker voor bij jonge mannen tussen 15 en 25 jaar, en heeft een hoge prevalentie, met 15 gevallen per 100 mannen (Engelse link).

Symptomen van varicocele

In het algemeen is varicocele meestal asymptomatisch, en de bevinding is vaak incidenteel bij een routine lichamelijk onderzoek. Als het wel problemen veroorzaakt, uit zich dat in doffe pijn, verminderd testikelvolume, de aanwezigheid van een knobbel, of een zwaar gevoel ter hoogte van het scrotum.

Hoe veroorzaakt het vruchtbaarheidsproblemen?

Varicocele veroorzaakt onvruchtbaarheid bij ongeveer 4 tot 8 van de 10 mannen die deze aandoening hebben. Dat komt omdat de plexus pampiniformis verantwoordelijk is voor het handhaven van een adequate testikeltemperatuur voor de productie en rijping van sperma.

De testikels hebben voor hun functies een lagere basale temperatuur nodig dan de rest van het lichaam. Daarom zijn ze geïsoleerd in hun balzak.

De plexus pampiniformis is verantwoordelijk voor het afkoelen van het bloed in de testikelslagader voordat het de testikels binnenkomt. De verwijding ervan veroorzaakt oververhitting van de testikels, met als gevolg een lagere productie en rijping van spermatozoa. Zo raakt het vruchtbaarheidspotentieel van een man aangetast.

Deze testiculaire verandering heeft nog andere gevolgen

Door dezelfde verandering van de testiculaire functie is er bovendien een afname van de testosteronproductie. Zelfs als de varicocele unilateraal is, treft de temperatuurstijging beide zijden.

De afname van de testosteronproductie remt de ontwikkeling van de testikels tijdens het doormaken van de puberteit. Bovendien veroorzaakt het het daaruit voortvloeiende weefselverlies, dat kan eindigen in testiculaire atrofie.

De oorzaken van varicocele

Er is geen definitieve en eenduidige oorzaak van varicocele. Men beschouwt het eerder als een multifactoriële aandoening. Theorieën zijn gericht op de afwezigheid of het tekort aan veneuze kleppen, waardoor veneuze reflux mogelijk is en spataderen kunnen ontstaan.

Daarnaast brengt men de overheersing aan de linkerkant in verband met het feit dat de testikelader aan die kant langer is. Daarom heeft hij een hogere hydrostatische druk. Daarnaast stroomt de linker testiculaire ader in een rechte hoek in de nierader, wat een adequate veneuze terugkeer belemmert.

Het kan ook veroorzaakt worden door een verhoogde bloedviscositeit, die veneuze reflux belemmert. Een andere mogelijke oorzaak is de aanwezigheid van massa’s of lymfeklieren die de bloedstroom blokkeren.

Varicocele ontstaat meestal tijdens de puberteit. De testikels vertonen in die tijd een versnelde groei, waardoor ze meer bloeddoorstroming nodig hebben.

De diagnose is klinisch, maar kan worden bevestigd met beeldvorming

Om de diagnose varicocele te stellen is lichamelijk onderzoek voldoende. Bij scrotale palpatie is er meestal een gevoel van een “zak met wormen.”

De persoon moet zowel in tweevoetige (staande) als in rugligging (liggende) houding worden beoordeeld. Het is echter mogelijk dat een varicocele bij subklinisch onderzoek niet herkenbaar is. In dat geval is een echografie nuttig.

Soms is deze aandoening wel voelbaar maar niet zichtbaar. Het kan ook voelbaar zijn met of zonder manoeuvres om de intra-abdominale druk te verhogen. Dat wil zeggen, het kan ontdekt worden door de patiënt te vragen de valsalva-manoeuvre uit te voeren.

Als men varicocele vermoed en er geen klinisch bewijs is na bilaterale handmatige exploratie in rugligging, staande positie, of met verhoogde intra-abdominale druk, is beeldvormend onderzoek nodig. Deze onderzoeken moeten bewijs van bloedreflux aantonen. Een testiculaire Doppler-ultrasonografie en venografie zijn de meest geïndiceerde onderzoeken.

Moet men varicocele altijd behandelen?

In het algemeen worden varicocellen niet behandeld (Spaanse link), tenzij ze pijn of abnormale groei van de linker testikel veroorzaken, er een abnormale semenanalyse is of vruchtbaarheidsproblemen. Bij pijn kunnen pijnstillers geïndiceerd zijn, maar voor degenen die dat nodig hebben is een operatie de belangrijkste aanpak.

Chirurgie kan open of laparoscopisch zijn. Embolisatie kan ook worden uitgevoerd. Er wordt altijd geprobeerd de bloedstroom in de plexus pampiniformis te blokkeren. Complicaties hierbij zijn zeldzaam, maar er kan sprake zijn van onder andere:

• hardnekkige of terugkerende varicocele.
• hydrocele (vocht rond de zaadbal).
• ontsteking van de bijbal (epididymitis).
• beschadiging van de testikelslagader.

Het herstel is snel na de operatie omdat de procedure poliklinisch is. Rust moet slechts 10 tot 14 dagen worden volgehouden. Een semenanalyse moet 3 tot 4 maanden wachten om verbetering te bevestigen als er sprake was van onvruchtbaarheid.

De procedure is in de meeste gevallen succesvol, met aanwijzingen voor verbetering van de kwaliteit van de sperma. Men moet echter gedurende een jaar na de ingreep om de drie maanden een sperma-analyse uitvoeren.

Varicocele kan omkeerbaar zijn

Een vroege diagnose, vooral tijdens de puberteit, kan ernstige gevolgen, zoals testiculaire atrofie en onvruchtbaarheid, helpen voorkomen. Daarom moet elke man bij wie men een varicocele vermoed, een onderzoek ondergaan. Hierbij doet men onderzoek naar zijn sperma, de hormonale waarden en het testiculaire volume.

De aanwezigheid van een grote verandering is een criterium voor een definitieve chirurgische oplossing. Momenteel hebben de gebruikte technieken weinig bijwerkingen en een hoog succespercentage.