Emergentisme als filosofie en de kenmerken

Emergentisme probeert de aard van menselijke wezens en de wereld om hen heen te begrijpen. Laten we eens kijken waar het uit bestaat.

Emergentisme is een wetenschappelijk en filosofisch paradigma dat verdedigt dat alles wat bestaat niet alleen voortkomt uit de som van de samenstellende elementen, maar ontstaat of ontstaat uit interactie – als een geheel dat onherleidbaar is tot zijn delen.

Daarom zijn emergente verschijnselen nieuwe entiteiten en ontologisch verschillend van de elementen waaruit ze ontstaan zijn.

Een voorbeeld van een emergent verschijnsel zou het menselijk verstand (Spaanse link) zijn. In dit geval zou het ontstaan uit de verdeelde wisselwerking tussen verschillende neurale processen.

Dit kan niet herleid worden tot een van de componenten die bij het proces betrokken zijn, want geen van de neuronen is op zichzelf bewust.

Waaruit bestaat emergentisme?

Een eigenschap wordt emergent genoemd als ze ontstaat uit de interactie van andere systeemeigenschappen, en zelf anders is. Om dit beter te begrijpen kunnen we kijken naar het onderscheid tussen emergente en resulterende effecten dat de filosoof George Henry Lewes maakte in zijn Problems of Life and Mind (1875).

In dit geval kunnen de resulterende effecten berekend worden door de loutere optelling of aftrekking van hun oorzaken die samen werken. Bijvoorbeeld, bij het berekenen van het gewicht van een voorwerp kunnen we de samenstellende delen optellen.

Daarentegen kunnen emergente effecten niet op deze manier berekend worden, omdat ze kwalitatief nieuw zijn in vergelijking met de oorzaken waaruit ze voortkomen. Voor Lewes zou een voorbeeld van zulke effecten mentale verschijnselen zijn.

Het essentiële motto van het emergentisme is dus dat het geheel altijd meer is dan de som van de delen. Wanneer materie volgens fysisch-chemische wetten verenigd wordt, levert dat dus systemen op waarvan de eigenschappen nieuw zijn en niet herleidbaar tot een van de eigenschappen van hun samenstellende delen.

Opgemerkt moet worden dat emergentisme zich verzet tegen reductionisme, dat stelt dat verschijnselen beschreven kunnen worden uit andere eenvoudiger of fundamentelere verschijnselen. Met andere woorden, het gaat ervan uit dat een complex systeem niet meer is dan de som van zijn delen en dat het begrepen kan worden door zijn samenstellende elementen te bestuderen.

Kenmerken van emergentisme

Het is de moeite waard te vermelden dat er binnen het emergentisme verschillende theorieën bestaan die in meer of mindere mate van elkaar verschillen. Bovendien wordt het begrip emergentie toegepast op kennisgebieden die zo verschillend zijn als psychologie en thermodynamica.

Daarom is het moeilijk om de diversiteit van emergentistische theorieën en hun toepassingen samen te vatten. We kunnen echter dieper ingaan op het begrip emergentie en de gemeenschappelijke kenmerken belichten.

Anti-reductionistisch naturalisme

Een gemeenschappelijk kenmerk van alle emergentistische theorieën is de combinatie van naturalisme en anti-reductionisme. In die zin zijn ze naturalistisch omdat ze verdedigen dat er geen bovennatuurlijke of bijzondere stoffen zijn die niet wetenschappelijk verklaard kunnen worden.

Op hun beurt zijn ze antireductionistisch voor zover ze veronderstellen dat er eigenschappen van een hoger niveau zijn die niet tot die van het lagere niveau gereduceerd kunnen worden.

Het combineren van beide standpunten is een van de grootste moeilijkheden van het emergentisme. En afhankelijk van het begrip reductie en van substantie of natuurlijk bestanddeel, worden een of andere vormen van emergentisme gedefinieerd.

Bestaan van micro- en macroniveaus

Emergentisme bevestigt dat er micro- en macroniveaus zijn in de verschijnselen van de wereld. Het is van mening dat een globale structuur of patroon (macroniveau) ontstaat uit de lokale interacties tussen de componenten van een systeem (microniveau).

Bijvoorbeeld, een orkaan kan beschouwd worden als een emergent proces, waarvan het microniveau gevormd wordt door in beweging zijnde luchtmoleculen. Het macroniveau is het spiraalvormige patroon dat we waarnemen.

Nieuwheid en onvoorspelbaarheid

Emergente verschijnselen worden geassocieerd met nieuwheid of verrassing en onvoorspelbaarheid van hun optreden, gegeven een eerdere toestand. Voor veel emergentisten is nieuwheid of onvoorspelbaarheid echter een te zwak criterium om emergentie te definiëren. Of iets nieuw of onvoorspelbaar is, hangt af van de relatie tussen de waarnemer en het waargenomen verschijnsel.

Zo kan iets nieuw zijn de eerste keer dat het waargenomen wordt, maar nadat we met het verschijnsel vertrouwd zijn geraakt, wordt het voorspelbaar. Naarmate de aard van emergente processen bestudeerd en geclassificeerd wordt, zal onvoorspelbaarheid bovendien niet langer een bepalende factor zijn.

Soorten emergentisme

Zoals reeds gezegd zijn er verschillende theorieën binnen het emergentisme. Daarom zijn er classificaties opgesteld in een poging ze elk in een hokje te plaatsen. Afhankelijk van de mate van emergentie van een verschijnsel is er onderscheid gemaakt tussen zwak en sterk emergentisme.

Zwak emergentisme

We spreken van zwakke emergentie als aangenomen wordt dat sommige eigenschappen door een externe waarnemer als emergent worden geïdentificeerd. Ze kunnen verklaard worden door de eigenschappen van de primaire bestanddelen van het systeem.

Deze positie is verenigbaar met reductie, want ze gaat ervan uit dat emergentie het product is van waarneming en dat het verschijnsel verklaard kan worden aan de hand van de elementen die het hebben voortgebracht.

Sterk emergentisme

Sterke emergentie daarentegen heeft betrekking op eigenschappen die onafhankelijk zijn van alle waarneming en met eigen causale krachten. Dat wil zeggen, de opkomende eigenschappen zijn niet herleidbaar tot de voorgaande en hebben effecten op dezelfde systemen die ze hebben voortgebracht.

Synchroon versus diachroon emergentisme

In dit geval slaat het gemaakte onderscheid op de nieuwheid van de emergentie:

• Bij synchronische emergentie, overheersend in de filosofie van de geest, zijn op hoger niveau opkomende verschijnselen gelijktijdig aanwezig met de op lager niveau ontstane verschijnselen waaruit ze voortkomen. Bijvoorbeeld, mentale toestanden of eigenschappen bestaan naast toestanden of eigenschappen op neuraal niveau. Deze positie is verenigbaar met sterk emergentie-denken.
• Daarentegen is diachroon emergentie een horizontaal ontstaan, dat zich in de loop van de tijd ontwikkelt en waarbij de structuur waaruit de nieuwe eigenschap ontstaat, al vóór het ontstaan bestaat. Dit is kenmerkend voor zwakke emergentistische theorieën, die meestal complexe systemen, evolutie, kosmologie, kunstmatig leven, enz. bespreken.

Bezwaren tegen emergentisme

Een van de bezwaren tegen emergentisme heeft te maken met het zogenaamde principe van causale sluiting van de fysische wereld. Dit slaat op het feit dat elk fysisch effect een fysische oorzaak heeft die voldoende en volledig is.

Dat wil zeggen dat de fysica de middelen heeft om alle effecten te verklaren, en dus niet haar toevlucht hoeft te nemen tot andere wetenschappen. Er is nogal wat discussie over de redenen die we hebben om in dit principe te geloven. Ook over wat de inhoud ervan werkelijk is, want het is niet erg duidelijk wat “fysisch” eigenlijk is.

De meeste filosofen (en wetenschappers) geloven echter dat het principe waar is. Het probleem van de emergentist is dan ook dat hij zo’n apothegiem verwerpt.

Met andere woorden, emergentisme verdedigt top-down causatie. Emergente verschijnselen laten hun stempel achter op de fysieke wereld, hoewel ze tot een ander, hoger niveau behoren.

Emergentisme is een van de vele filosofische en wetenschappelijke paradigma’s die de aard van de mens en de hem omringende wereld proberen te begrijpen. Maar net als de rest van de standpunten die de grote mysteries van het bestaan onderzoeken, heeft het zijn gebreken.