Scholastieke filosofie: betekenis en historisch belang

De scholastieke filosofie was een theologisch-filosofische stroming die de boventoon voerde in het middeleeuwse denken. Haar doel was de integratie van geloof en rede.

De scholastieke filosofie is een middeleeuwse filosofische en theologische stroming die zich richtte op de integratie van rede en religieus geloof, maar met een groter overwicht op het laatste. Het begin ervan gaat terug tot de negende eeuw. Het was de overheersende denkleer in de westerse cultuur tot de zestiende eeuw.

Een van de belangrijkste bijdragen van de scholastieke filosofie aan de geschiedenis van het denken was haar onderwijsmethode, die ook nu nog bewaard is gebleven, maar met enkele moderne en hedendaagse varianten. Hieronder volgen de kenmerken van deze intellectuele stroming en haar historisch belang.

Wat is scholastieke filosofie?

Het woord scholastiek is afgeleid van het Latijnse scholasticus, dat “geleerde” of “scholastiek” betekent. En ook van het Griekse scholastikos, dat “zijn vrije tijd wijden aan leren” betekent.

Het was de overheersende theologisch-filosofische stroming in het middeleeuwse denken en was gebaseerd op de integratie van geloof en rede. Er was echter altijd sprake van een duidelijke ondergeschiktheid van de rede aan het geloof.

Het begin van de scholastieke filosofie wordt beschreven vanaf de negende eeuw. Het vertegenwoordigde een poging tot harmonisatie tussen de christelijke theologie en de klassieke filosofie (vooral die van Aristoteles en Plato). De vorming ervan omvatte echter ook andere filosofische stromingen, zoals Arabische en Joodse.

Tot de belangrijkste exponenten ervan behoren Anselm van Canterbury (beschouwd als de vader van de scholastiek), Peter Abelard, Alexander van Hales, Albert de Grote, John Duns Scotus, Willem van Ockham en Thomas van Aquino.

Stadia

Gezien de periodieke uitbreiding van deze beweging en de verscheidenheid aan standpunten die ontstonden, wordt de scholastieke filosofie meestal in drie stadia verdeeld:

• Van het begin van de negende eeuw tot het einde van de twaalfde eeuw. Gekenmerkt door de controversiële discussie over universalia en leidend tot een tegenstelling tussen realistische, nominalistische en conceptualistische verklaringen en interpretaties.
• Van de twaalfde eeuw tot het eind van de dertiende eeuw. Dit vertegenwoordigt het hoogtepunt van de scholastiek. Deze periode wordt gekenmerkt door de intrede van de teksten van Aristoteles in de filosofische discussie. Ook begint de filosofie te worden onderscheiden van de theologie.
• 14e eeuw. De periode van verval van de scholastieke filosofie begint. Het denken van deze stroming leidde af – enerzijds naar mystiek, anderzijds naar de studie van de natuurwetenschappen. Bovendien ontstonden er nieuwe stromingen die de harmonie tussen geloof en rede doorbraken.

Kenmerken van de scholastieke filosofie

De essentiële kenmerken van de scholastieke filosofie kunnen als volgt worden samengevat:

• Het hoofddoel van de scholastiek was het integreren van kennis die apart werd gehouden door de rede en christelijke openbaringen.
• Alle denken moest onderworpen zijn aan het gezagsbeginsel. Het onderwijs kon beperkt blijven tot het herhalen van klassieke teksten, vooral de Bijbel (de belangrijkste bron van kennis). De scholastiek moedigde echter het redeneren en speculeren aan door een gestructureerd schema van betogen te eisen dat kon worden blootgesteld aan weerlegging en het voorbereiden van verdediging.
• In die zin moedigde de scholastieke filosofie een onderwijsmethode aan die gebaseerd was op dialectisch redeneren. Dat wil zeggen op het uitwisselen van argumenten en tegenargumenten op zoek naar een conclusie of synthese. Het doel was vragen te beantwoorden of tegenstellingen op te lossen.
• Elk te bestuderen onderwerp behandelde men met grote zorg en toewijding. Dit deed men door middel van het lezen van klassieke teksten en openbare discussie.
• Het verwijderde zich van empirische benaderingen en de wetenschappelijke methode. Daarom wordt gezegd dat de scholastiek zich ontwikkelde binnen starre denkstructuren.

Voor het christendom was de scholastieke filosofie een hulpmiddel om het geloof te begrijpen. Deze filosofische stroming werd overschaduwd door het Humanisme van de 15e en 16e eeuw. Het werd gezien als een starre, formalistische en achterhaalde manier van filosoferen.

Het historische belang van de scholastiek

Ondanks de kritiek op de scholastieke filosofie is het goed om te erkennen dat deze denkschool een sleutelrol speelde in het ontstaan van de moderne academische wereld.

Wat we vandaag de dag als school kennen, hebben we te danken aan deze intellectuele stroming. Vooral voor de strenge methoden van lezen, uiteenzetten en contrasteren van teksten die nog steeds van kracht zijn in onderwijsinstellingen.

Van haar kant maakte de scholastiek het duidelijke onderscheid mogelijk tussen rede (filosofie) en geloof (theologie). Dat beïnvloedde later het Renaissance-denken. Bovendien bevorderde de scheiding tussen deze twee begrippen indirect de splitsing tussen de staat en de kerkelijke hiërarchie.

Kortom, de essentie van de scholastieke filosofie is de verzoening tussen de kennis die door de rede wordt gegenereerd en de voorschriften die door de heilige schriften en de christelijke kerk zijn opgesteld.